Historia obserwatorium

 

Obecne Obserwatorium Astronomiczne im. Tadeusza Banachiewicza na Lubomirze zostało wybudowane w miejscu przedwojennej stacji obserwacyjnej. Była to zamiejska filia Obserwatorium Krakowskiego.

Obserwatorium Krakowskie od 1791 roku miało swoją siedzibę w Krakowie przy ul. Kopernika (na terenie nowo powstałego Ogrodu Botanicznego). Na początku XX wieku, w miarę rozwoju miasta, wzrastało zanieczyszczenie atmosfery (również światłem), co utrudniało, a z czasem uniemożliwiło obserwacje. Pomysłodawcą utworzenia pierwszej zamiejskiej stacji obserwacyjnej był prof. Banachiewicz wkrótce po tym, jak objął stanowisko dyrektora Obserwatorium Krakowskiego. Przy wyborze lokalizacji placówki brano pod uwagę wiele czynników. Musiało to być miejsce położone jak najwyżej, ale jednocześnie niezbyt daleko i w dobrym połączeniu z Krakowem. Poszukiwania toczyły się w Górach Świętokrzyskich, Beskidach i Gorcach. Ostatecznie wybrano Łysinę (tak dawniej nazywał się Lubomir), odległą od Krakowa o 33 km. Wysokość góry określano wówczas na 912 m n.p.m. Panowało tam małe zachmurzenie, nie było w okolicy rozwiniętego przemysłu ani zanieczyszczenia nieba światłem. Należy podkreślić jeszcze jedną zaletę tego miejsca - przy dobrej widoczności szczyt można było dostrzec z Krakowa. Było to istotne, gdyż zamierzano wykorzystywać ten fakt do bezpośredniej komunikacji placówki z ośrodkiem macierzystym. Przekaz informacji pomiędzy ośrodkami miał odbywać się za pomocą alfabetu Morse'a nadawanego przy pomocy heliotropu, ale tylko wtedy, gdy atmosfera była czysta. Można było również skorzystać z telegrafu zamontowanego na stacji kolejowej w Kasinie Wielkiej, oddalonej o około 9 km od Obserwatorium.

Komunikacja drogowa z Krakowem była względnie łatwa. Można było dojechać z Krakowa do Myślenic autobusem, a z Myślenic do Poręby powozem i z Poręby piechotą na sam Lubomir. Inną opcją było pokonanie trasy od Myślenic na piechotę. W razie konieczności przywiezienia do obserwatorium sprzętu trzeba było podróżować koleją z Krakowa przez Chabówkę do Mszany Dolnej lub Kasiny Wielkiej (podróż trwała aż 5 godzin), a stamtąd wozem przeważnie zaprzężonym w woły, przez przełęcz Jaworzyce na Lubomir. Koszt takiej podróży był dość wysoki, toteż bardzo często decydowano się przebywać pieszo tę dziewięciokilometrową trasę z Mszany Dolnej lub Kasiny Wielkiej na Lubomir.

Właścicielem terenu na szczycie Łysiny był w owym czasie książę Kazimierz Lubomirski, który przekazał na rzecz stacji 10 ha lasu wokół szczytu oraz drewnianą leśniczówkę. Na cześć ofiarodawcy szczyt góry został w 1932 roku przemianowany na Lubomir, a nazwę Łysina otrzymał jeden z niższych wierzchołków pasma.

Prace nad uruchomieniem placówki rozpoczęły się jesienią 1921 r., a stacja zaczęła działać w 1922 r., kiedy to w czerwcu wyruszyła z Obserwatorium Krakowskiego wyprawa wioząca sprzęt i zaopatrzenie. Wyprawą tą kierował Jan Gadomski, asystent Obserwatorium Krakowskiego i pierwszy kierownik stacji astronomicznej na Lubomirze, a towarzyszył mu praktykant Antoni Czemierko. We wrześniu 1922 r. prace organizacyjne na szczycie były ukończone i stacja mogła funkcjonować.

Na początku swojej działalności na stację składały się: domek myśliwski, który jednocześnie stanowił również budynek mieszkalny, drewniany pawilon obserwacyjny z otwieranym dachem, mieszczący dwa refraktory: Steinheila z 135-mm obiektywem i Fraunhofera z 76-mm obiektywem. Obok pawilonu znajdowała się platforma, tak zwana glorietka, z której prowadzono obserwację nieba blisko horyzontu oraz budka meteorologiczna z następującymi instrumentami: klatką angielską z termometrami, barometrem rtęciowym, aneroidami Fuessa i Goldschmidta, deszczomierzem Hellmanna i wiatromierzem Wilde'a umieszczonym na słupie. Jedynym urządzeniem elektrycznym była radiostacja odbiorcza z 300-metrową anteną, której używano głównie do nasłuchu sygnałów czasowych, ze względu na znaczny pobór prądu, który czerpany był z akumulatorów. Do stacji obserwacyjnej nie dociągnięto bowiem przewodów prądowych.

W 1925 r. w obserwatorium pojawiła się jeszcze luneta Merza z obiektywem 115-mm i 46-krotnym powiększeniem, a w latach trzydziestych został wmurowany słup służący do umocowania lunety. Również wtedy został wybudowany drugi pawilon obserwacyjny. Stacja była wyposażona dość skromnie.

Domek myśliwski miał cztery pomieszczenia: kuchnię, pokój mieszkalny obserwatora, pokój pomocnika obserwatora oraz pracownię. Pomocnikiem astronoma przez pierwsze 5 lat był Jan Drabik, a po nim Władysław Lis. Pracownia była wyposażona w niedużą bibliotekę, chronometr, odbiornik radiowy na akumulatory, arytmometr, biurko, stół i krzesła. Brak było prądu i telefonu.

Stacja na Lubomirze była terenową jednostką UJ, więc prace badawcze prowadzili tam pracownicy Obserwatorium Krakowskiego, którzy byli jednocześnie kierownikami placówki. Byli to kolejno:

• Jan Gadomski (1922-1924)
• Lucjan Orkisz (1924-1927)
• Jan Mergentaler (1927-1933)
• Rozalia Szafraniec (1934-1935)
• Maria Makowiecka (1935-1936)
• Władysław Tęcza (1936-1944)

Zdarzało się, że w stacji gościnnie pracowali również inni naukowcy, m.in. Kazimierz Kordylewski, Tadeusz Olczak, czy Stefan Szczyrbak. Prowadzono tam głównie obserwacje zaćmieniowych. Gromadzono również dane meteorologiczne.

W okresie istnienia stacji na Lubomirze dokonano i opublikowano łącznie 20 891 wizualnych ocen jasności gwiazd zaćmieniowych metodą Argelandera, co stanowi ok. 25% wszystkich obserwacji, jakie w okresie 1922-1944 r. wykonano w ośrodku krakowskim.

Na stacji Lubomir odkryto również dwie komety. Pierwszą z nich odkrył 03.04.1925 r. Lucjan Orkisz. Odkrycia dokonał podczas przeglądu nieba przy użyciu lunety Merza. Był to obiekt ósmej wielkości gwiazdowej (czyli około 6 razy ciemniejszy od najsłabszych gwiazd widocznych gołym okiem) w gwiazdozbiorze Pegaza, a Orkisz początkowo uznał go za mgławicę. Po sprawdzeniu pozycji domniemanej mgławicy w katalogu okazało się jednak, że jest to kometa. Orkisz poświęcił się badaniom tej komety, która stała się podstawą jego pracy doktorskiej. Kometa ta została oznaczona jako C/1925 G1 Orkisz i była to pierwsza kometa odkryta przez Polaka.

Drugą kometę odkrył Władysław Lis, pomocnik astronomów w Stacji na Lubomirze, mieszkaniec Węglówki. Dostrzegł on 17 lipca 1936 r. gołym okiem w gwiazdozbiorze Małego Lwa rozmyty obiekt. Jak tylko upewnił się, że to kometa, postanowił niezwłocznie zawiadomić Obserwatorium Krakowskie. Ponieważ minęła już godzina kontaktu heliotropem, Lis udał się na stację kolejową do Kasiny Wielkiej, gdzie chciał skorzystać z telegrafu. Pracownik stacji odmówił otwarcia pomieszczenia z tym urządzeniem, więc komunikat nadano dopiero następnego dnia rano. Okazało się, że kometę tę równocześnie z Lisem zaobserwował Japończyk Sigeru Kaho oraz pracujący w Aszchabadzie astronom polskiego pochodzenia Stefan Kozik. Mimo to Lisa uznano za współodkrywcę komety, którą nazwano C/1936 OI Kaho-Kozik-Lis od nazwisk odkrywców. Obydwie komety (odkryte przez Lisa i Orkisza) znalazły się w herbie gminy Wiśniowa.

15 września 1944 roku stacja została zniszczona wskutek działań wojennych. Spalone zostały zabudowania wraz z biblioteką i dziennikami obserwacyjnymi z 20 lat, natomiast sprzęt został skonfiskowany przez hitlerowców. Ocalał jedynie chronometr i radio, które Lis zdołał ukryć w lesie. Załoga obserwatorium złożona z rodziny Władysława Tęczy i Władysława Lisa została sprowadzona do Węglówki, a później uwolniona.

Po wojnie brano pod uwagę odbudowanie stacji, ale ostatecznie plany te nie doszły do skutku. Do pomysłu powrócono dopiero w XXI wieku - 22 marca 2003 roku został zawiązany Komitet Odbudowy Obserwatorium Astronomicznego na Lubomirze. Przewodniczącym komitetu został Wójt Gminy Wiśniowa Julian Murzyn. Utworzone zostały dwa zespoły: zespół programowy, którego przewodniczącym został prof. dr hab. Jerzy Kreiner oraz zespół finansowy, któremu przewodniczył mgr Ryszard Leśniak.

Urząd Gminy Wiśniowa w dniu 15 kwietnia 2005 roku złożył wniosek o dofinansowanie odbudowy Obserwatorium Astronomicznego. Wniosek o nazwie "Odbudowa przedwojennego Obserwatorium Astronomicznego - Miasteczko Gwiezdne Lubomir" w dniu 21.12.2005r. uchwałą nr 1/XXIX/05 wydaną przez Regionalny Komitet Sterujący, uzyskał rekomendację do dofinansowania w ramach ZPORR 2004 - 2006. Niecały tydzień później, bo 27 grudnia 2005 roku Zarząd Województwa Małopolskiego, podjął uchwałę (nr 1356/05) o dofinansowanie odbudowy Obserwatorium.

W lipcu 2006 roku, wmurowany został kamień węgielny, a oficjalna uroczystość odbyła się w 70 rocznicę odkrycia komety przez Władysława Lisa. W niespełna rok później, 18 kwietnia 2007 roku, podjęta zostaje uchwała o nadaniu imienia Tadeusza Banachiewicza, Obserwatorium Astronomicznemu. Poświęcenie i oficjalne otwarcie Obserwatorium Astronomicznego im. T. Banachiewicza nastąpiło 6 października 2007 roku.

Przedsięwzięcie "Odbudowa przedwojennego Obserwatorium Astronomicznego - Miasteczko Gwiezdne Lubomir" mogło zostać zrealizowane dzięki dofinansowaniu w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, budżetu państwa oraz budżetu gminy.